Niegdyś był to najpopularniejszy rak w polskich wodach. Ten dorastający do 20 centymetrów długości skorupiak jest jak barometr czystości wody – nie znosi zanieczyszczeń, mułu, potrzebuje dobrego natlenienia wody. Żyje w strumieniach, rzekach i jeziorach, obecnie już tylko na wybranych stanowiskach pasów pojezierzy, i w województwach lubelskim, i podkarpackim. Bardzo często widujemy go np. nurkując na Piasecznie. Pod koniec XIX wieku jednak i na początku XX w Polsce było tyle raków szlachetnych, że eksport tych zwierząt z połowów liczył dziesiątki ton rocznie. Ba. Zdarzało się nawet, że podpalano sterty raków szlachetnych na polach, dla użyźnienia gleby. Dziś zwierzęta te są chronione, połów komercyjny możliwy jest tylko w jednym miejscu w Polsce.
Powodem tak dużego przetrzebienia tego zwierzęcia w polskich wodach jest nie tylko postępujące zanieczyszczenie, ale także brak odporności tego gatunku na tak zwaną „dżumę raczą” – grzyba Aphanomyces astaci – który zawleczony został do Europy z Ameryki w drugiej połowie XIX wieku i w ciągu 40 lat uśmiercił połowę populacji europejskich raków. Gatunki pochodzące z Ameryki właśnie, introdukowane w Polsce, jak rak pręgowaty i rak sygnałowy, są odporne na dżumę raczą, i wypierają skutecznie raka szlachetnego z polskich wód. Nie dość, że owe introdukowane gatunki mają mniejsze wymagania odnośnie do jakości wody, to często są nosicielami grzyba Aphanomyces astaci.
Rak szlachetny jest czarny albo ciemnobrunatny, czasem niebieskawy. Szczypce są od spodu czerwone. Pancerz składa się z 3 części: rostrum, karapaksu i odwłoka. Na końcu ciała raka szlachetnego znajduje się przypominający płetwę telson. Samica raka szlachetnego ma mniejsze szczypce i szerszy odwłok, służący do ochrony małych, nowo-narodzonych raczków – przed pierwszą wylinką. Na dole ciała raka szlachetnego, w klatce piersiowej, znajdują się pierzaste skrzela, którymi zwierzę to oddycha pod wodą. Raki szlachetne jedzą dużo roślinności wodnej bogatej w wapń, jak ramienice, rdestnice, rogatek i moczarka. Raki te jedzą też bezkręgowce i padlinę wodną. Są pożyteczne, gdyż oczyszczają dno zbiornika wodnego z nieczystości.
Okres godowy tego raka przypada na okres od października do listopada – samiec przewraca samicę na grzbiet i przytrzymuje szczypcami, często ją przy tym kalecząc. Parzenie trwać może około 10 godzin, samiec przenosi płyn nasienny na podbrzusze samiczki. Zapłodnienie następuje w okresie kilku- kilkunastu dni. Samica nosi na odwłoku zapłodnione jajeczka – jest ich od 50 do 200 – około pół roku, po czym na wiosnę lęgną się z nich larwy, a małe raczki przechodzą pierwsze linienie po około półtora tygodnia. Po dwóch kolejnych tygodniach raczki przechodzą drugie linienie i opuszczają odwłok matki. Im rak jest starszy, tym rzadziej linieje. W trzecim roku życia przechodzi już tylko 2 linienia. Dojrzałość płciową rak szlachetny zdobywa około 3 roku życia, gdy ma powyżej 8 centymetrów długości. Osobniki tego gatunku mogą żyć nawet 25 lat.
Jeśli chodzi o tryb życia tych zwierząt, w dzień raki szlachetne chronią się przed drapieżnikami w różnych szczelinach i innych kryjówkach, żerują nocą. Naturalnymi wrogami raków szlachetnych są ryby drapieżne – duży okoń pospolity umie sobie poradzić z pancerzem, zwłaszcza młodych raków. Szczególnie narażone na ataki drapieżników są raki w trakcie linienia – są wtedy bezbronne. Wiosną i latem raki szlachetne żyją na płytkich wodach, im jest zimniej – tym głębiej się kryją. Ciekawostką jest, że zimą zwierzęta te nie żerują.